Для содержимого этой страницы требуется более новая версия Adobe Flash Player.

Получить проигрыватель Adobe Flash Player

3D Muzey ekspozisiyası Virtual tur Ensiklopedik teatr lüğəti Saytoqrafiya Epistolyar irs  

Teatr təhsili   Mühazirə mətnləri




Hind rəqqaslıq sənəti

 Hind teatr sənəti hindlilərin inancları, dini mədəniyyətlərilə sıx surətdə əlaqədardır. Klassik RƏQS Hindistanda yoqanın formalarından biri kimi qavranılır, fiziki və mənəvi enerjinin sintezi sayılır. Hindistanın bütün rəqs formaları ilahi, transendental, kosmik dünyadan aldıqları enerji hesabına yaranmışdır. Klassik hind rəqqaslıq sənəti hinduizmin (induizm) müstəvisində formalaşıb əfsanə, əsatir, folklor nümunələri, ayin və mərasimlərə, mistik inanclara söykənir. Hind mədəniyyətinin bir musiqi kimi "bəstələdiyi" rəqslərin təbiətinə, hüsnünə, gözəlliyinə, məzmun və qayəsinə varmaq, onların ideyasını, mahiyyətini dərk etməkdən ötrü, ilk növbədə, hinduizm dini təriqətinin cövhəri, mayası açıqlanmalı, şərh edilməli və mənimsənilməlidir.

Dünyada mövcud olan ən qədim dinlərdən biri hinduizmdir. M.ö. IV-III  yüzilliklərdə Hindistanda bitki və heyvan kultu geniş yayılmışdı. Totemizm hind inanclarının aparıcı qolu idi. M.ö. II-I əsrlərdə Hindistana Xəzər sahilindən köçüb gəlmiş maldar tayfalar, - arilər, - burada vedizmi, yəni qədim kitabələrə əsaslanan bilgilər sistemini yaymağa başlayırlar. Təbii ki, yerli millətlərin, etnosların, etnik qrupların özlərinin də yüksək dini mədəniyyəti vardı. Bu səbəbdən də arilərin gətirdikləri vedalar müəyyən dəyişikliklərə məruz qalır. Vedizm 4 müqəddəs kitabədən ibarətdir: "Riqveda", "Samaveda", "Yacurveda", "Atharvaveda". Hinduizmin birinci mərhələsi vedizmdir. M.ö. I yüzillikdə isə hinduizm öz inkişafının ikinci mərhələsinə daxil olur. Bu mərhələ "brahmanizm" adlanır. Hinduizm bir dini sistem kimi dharmalardan impuls alıb intişar tapır. DHARMA qanunlar məcəlləsidir və burada hər bir hindlinin həyatı üçün labüd olan qaydalar toplanmışdır. Dharmaların yayılması, hind toplumunda gəlişməsi mifoloji təfəkkür, folklor ənənələri, xalq oyunları, inanc mənşəli vərdiş və şakərlərlə, el-oba şənliklərilə bağlıdır. Hinduizm dünyanı belə izah edir: 1) Dünya hadisələrin və nəsnələrin təsadüfi birləşməsi deyil, müəyyən düzümü olan iyerarxik (pilləvari) tamdır, kosmosdur; 2) həyat ardıcıl davamı ilə yox, bəşəri özündə və özünü hər şeydə dərk etmək baxımından əbədi və hüdudsuzdur.

Hinduizmdə mənəvi təmizlik, paklıq hindlinin əldə etydiyi ən böyük həyat nailiyyətidir. Ruhun ucalıgına çatmaq üçün hinduizmdə nəfsi saxlamaq şərti də daxil olmaqla 8 metod göstərilir: 1)Yama (tövbə); 2) Niyama (yazılanlara əməl etmək); 3) Asana (vacib bədən təlimi); 4) Pratyahara (hissləri onların obyektindən yayındırmaq); 5) Dharana (idrakın səfərbər edilməsi, meditasiya); 6) Dhayana (seyr); 7) Samadci (ekstaz vəziyyətində səfərbər olmaq, özünü ələ almaq).

Hinduizm üç tanrı prinsipini gözləyir. Bu tanrılar Brahma (yaradıcı), Vişnu  (Qoruyucu) və Şivadır (dağıdıcı). Hindlilərin, yəni hinduizmə tapınanların özləri də üç qrupa bölünürlər: şivaitlər, vişnuitlər və şaktistlər. Vişnuizm, şivaizm və şaktizm eyni bir dinin üç niqabda təzahüründən başqa bir şey deyil.

Sanskrit dilində "veda" sözü bilmək mənasında işlədilir. Həmin bu vedalarda yazıldığına görə dünyanı Brahma yaratmışdır. Əgər veda ədəbiyyatını mötəbər mənbə kimi götürsək, onda razılaşmalıyıq ki, dünya hissolunmaz, duyulmaz sonsuz bir qaranlıq şəklində hələ Brahmadan öncə də mövcud idi. Sanki bu dünya dərin bir yuxuya qərq olubmuş, sonra özünəməxsus bir tanrı öz yaradıcı qüvvəsinin enerjisilə qaranlıgı qovub dağıdır. Beləliklə, hər şey müəyyən forma alır, müəyyən əndazəyə düşür. Öncə həmin tanrının enerjisindən bəhrələnərək sular yaranır. Bu sularda isə günəşin parlaqlığına bərabər bir qızıl yumurta əmələ gəlir. Brahma bu yumurtanın içində bir il yaşayır və sonra onu öz ağlının gücü ilə iki hissəyə bölür, yumurtanın üst qabığı Göy olur, alt qabığı – Yer. Brahma sonradan ardıcıl surətdə atmosferi, ruhu, fikri, elementləri, efiri, odu, torpagı,  tanrıları, əbədi qurbanları, zamanı, planetləri, dənizləri, çayları, dağları, insanları, ehtirası, qəzəbi, sevinci, dili və yaşayışla bağlı digər nə varsa, onların hamısını xəlq eləyir.

Deməli, hinduizmdə ilk tanrı Brahmadir. Brahma 4 üzlü, 8 əlli, qırmızı saqqallı kişi kimi təsəvvür olunur. Təsvirlərdə göstərilir ki, onun əllərində müxtəlif predmetlər var. Bu 8 predmet vedalar, hökmranlıq əsası, müqəddəs Qanqdan doldurulmuş dolça, qurbanlıq qaşığı, mirvari boyunbağı, ox, soma içkisi süzülmüş parç və şanagüllədən ibarətdir. Brahmanı qoşqu arabasında qu quşu gəzdirir. Onun bir başını deyilənə görə tanrı Şiva yandırmışdır. Brahma yalnız hindlilərdə məbud, yəni tapınan, səcdə edilən sayılır və belə  güman edirlər ki, onun şərəfinə cəmi 10 məbədgah ucaldılmışdır. Bəzi alimlərin fikrincə isə Brahmaya Hindistanda ümumiyyətlə heç bircə məbəd də yoxdur. Çünki hindlilər Brahmanı zəif, gücsüz tanrı bilirlər və bu qırmızı saqqallı müqəddəsi lazımı qədər sevmirlər, ona tapınmırlar.

Qayə və forma etibarı ilə dünyanın ən teatral panteonu Hindistandadır. Bu panteon hətta yunan tanrılarının panteonundan da teatraldır. Hindlilərin tanrıları isə yunan tanrılarına nisbətən daha çox aktyordurlar. Erkən hinduizmin panteonuna əsasən kişi tanrılar daxil idi. Yerli etnosların inanc və etiqadlarından isə bu panteona özünün ən müxtəlif təcəssümlərində ana tanrı Şakti düşmüşdü. Şiva, Qaneşa, Krişna, Hanuman da arilərin tanrılarından deyildilər. Bu panteonda təxminən 3 minə yaxın tanrı vardı. Panteonun əsas tanrıları sırasında biz od allahı Aqni, savaş tanrısı İndra, günəş allahı Surya, qüdrətli və qəzəbli tanrı Rudra və Şiva ilə rastlaşırıq. Tanrı Vişnu panteonda günəş enerjisinin təmsilçisi kimi çıxış edir. Vişnu dünyanı üç addımı ilə xilas edən tanrı-qəhrəmandır. Onun simvolu çakradır, tabaq formalı çevrədir, günəşin diskidir.
Haruda Vişnunu qoşqu arabasında gəzdirən quşdur. Krişna, Rama, Narayana onun təzahürləri, daima gözəl olan Lakşmisə arvadıdır. Rəmzlərindən biri qara daşdır.

Sanskrit dilində Şiva boz-qara, civə rəngli deməkdir. Onun simvolu linqamdır, Yeri Göylə birləşdirən parlaq sütundur, fallik kultun nişanəsidir. Bu, onu göstərir ki, Şivaya məhsuldarlıq tanrısı kimi tapınırlar. Şivanın ikinci obraz-təzahürünə Nataracə adı verilib. Nata rəqs, aktyor, racə isə sultan mənalarında anlaşılır. Beləliklə, tamamilə aydındır ki, dini rəvayətlər Şivanı "rəqs sultanı" kimi tanıdır, təqdim edir. Onun arvadı Şaktidir. Şakti mərasim rəqslərinin himayədarıdır. SatiParvati Şaktinin başqa-başqa təzahürləridir. Mifologiya fil başlı Qaneşanı Şiva və Parvatinin oğlu kimi təqdim edir. Qaneşa gözəl sənətlər tanrısıdır. Şivanın simvolik daşı ağdır, Qaneşanın rəmzi daşı isə qırmızıdır.

Hindlilərin tanrılar panteonunda bu və ya digər allah, ya da hər hansı bir müdrik mütləq şəkildə estetika dünyası ilə əlaqədardır. Onların böyük əksəriyyətinin gözəl sənətlərlə ilişgisi var. Təsadüfi deyil ki, səma müdriki Bharatanın adı estetik məna daşıyan sözlərdən quraşdırılmışdır. Belə ki, "bha" hiss, mimika bildirən "bhava", "ra" melodiyanı  nişan verən "raqa", "ta" isə ritmi işarələyən "tala" sözlərindən alınıb "bharata" kimi formalaşdırılmışdır. Bu, artıq apriori səma müdriki Bharatanı gözəl sənətlərin bilicisi kimi simvollaşdırır.

Hind panteonunda zaman-zaman Şiva və Vişnu kimi tanrılar digər allahlar Aqni, Varuna və Suryanı üstələyib ön mövqelərə keçirlər. Şiva və Vişnu isə kifayət qədər teatral tanrılardır. Bu teatrallığın başlıca əlaməti avatara konsepsiyasındadır. Aborigen tayfaların inanclarının, adət-ənənələrinin veda bilgilərilə qaynayıb qarışması nəticəsində yaraşıqlı düzümə malik avatara konsepsiyası meydana çıxımışdır. Sanskrit dilində "AVATARA" nazil olmaq, zühur etmək deməkdir. "Bhaqavata-purana" (Krişna ilə bağlı mifoloji mətnlərin ən önəmlisi, ən qutsalı hesab edilir) risaləsi tanrı Vişnunun avataralarının, yəni yerdəki təzahürlərinin 22 olduğunu bildirir: kurma (tısbağa), mateyya (balıq), varaha (qaban), narasinha (insan-şir), müdrik və müqəddəs Narada,  şahzadə-döyüşçü Rama, çoban-döyüşçü və hökmdar Krişna, xətib Budda. Bir əlində gürz, digərində çakra, disk, o birində sədəf boru, sonuncuda isə şanagüllə tutmuş Vişnunun avataralardan başqa çeşidli sifətləri də var: Savayambu (öz-özünə var olan), Ananta (sonsuz, intəhasız), Hari (özünə bağlayan, özünə çəkən), Mukunta (xilaskar), Madhava (baldan yaranmış), Keşava (uzun saçlı), Narayana (varlıqların qaynağı və bərəkəti). Bu cür cild dəyişmələr, metamorfozalar, başqalaşmalar, təbii ki, rəqsin, musiqinin inkişafında təkanverici rol oynayır. Rəqqaslıq isə hind panteonunun tanrıları tərəfindən sevilən və dəstəklənən bir sənət, bir əyləncə, bir kef, özünəməxsus sakral bir bədən duasıdır. Hind mifologiyasında kosmoqonik Yaranış da müqəddəs rəqslərlə əlaqədardır. Rəqqas tanrılar Şiva Nataracadır, onun arvadı tanrıça Kalidir (Şakti, Parvati, Uma, Durqa, Bhaqavati) və Vişnunun çoban-döyüşçü obrazında avatarası Krişnadır (tanrı Vişnu insanlar arasına bu qiyafədə gəlir). 

Tanrı Şivanın bütün rəqslərinin sakral, kosmik mənası var. Şivanın üç məşhur rəqsi kainat masştablıdır. Şiva hind panteonunun ən qəzəbli, ən hiddətli və ən güclü tanrısıdır. Onun birinci rəqsi "Tandava tamazik" adlanır. "Tandava" mərdanə, enerjili, "tamazik" isə qəzəbli, intiqam hissilə coşan deməkdir. Rəqs zamanı Şivanın görkəmi zəhmli və gözlənilməzdir. Burada Şiva 10 əllidir, bədəninə isə gürzələr sarınıb. Rəqs etdiyi vaxt Şivanın qarşısına nə çıxırsa, onu həməncə uçurub dağıdır. Nataracanın rəqs məkanı simvolik, fantastik bir məkandır. Rəqs müddətində Şiva od içində yanır, daha doğrusu, alovla özünü təmizləyir. Onun dünyanı dağıtmağı da bu ideyaya xidmət edir. Çünki qədim hind risalələrində buyurulur ki, insan od və dağıntılarla təmizlənəndə arzuladığı azadlığa çatır. Başqa sözlə desək, hindlilər müqəddəs odla qüsl eləyirlər.

Şivanın ikinci rəqsi "Nritya Sandhya", yəni "Axşam rəqsi" adlanır. Rəqs yoqa təbiətlidir. "Şiva Prado Stotra" rəvayətləri "Axşam rəqs"ini belə təsvirləyir: "Üç dünyanın anasını bahalı qaş-daşlarla bəzədilmiş qızıl səltənətdə əyləşdirib Şulapani (tanrı Şivanın adlarından biri - A.T.) Kaylasa dağının yüksək bir zirvəsində rəqs edir. Onun ətrafına tanrılar toplaşıb. Hindra fleyta, Sarasvati tütək çalır, Brəhmə əlində kanon tutub. Lakşmi mahnı oxuyur, Vişnu təbilləri döyəcləyir və bütün tanrılar dövrə vurub ayaq üstə dayanıblar. Səma sazəndələri, pəri-rəqqasələr, tanrıların müqəddəs veda xanəndələri, tanrı-ilanlar, səma müdrikləri, allahlar və yarımallahların hamısı yığışıb gəliblər ki, üç aləmin məşvərətində səma musiqisini dinləyib səma rəqsinə tamaşa eləsinlər". Kaylasa hindlilərin müqəddəs dağlarından hesab edilir və onun bir sıra adları mövcuddur. Onlardan biri "Hanaparvani"dir. Sanskritcədən bu ifadə "dağ nəğməsi" kimi tərcümə edilir. "Axşam rəqs"nin məqsədi Kaylasa dağının zirvəsində pozulmuş kosmik harmoniyanı bərpa etmək, insanlara təmkin və sakitlik gətirmək, onların qəlbindən qüssəni, kədər və qüruru, təkəbbürü qovmaqdır. 

Şivanın üçüncü və ən məşhur rəqsi "Ülviyyət rəqsi"dir. Bizi bu haqda "Yoqa-sutra" məlumatlandırır. Rəvayətə görə bir neçə hadisə "Ülviyyət rəqsi"ndən ötrü şərait, zəmin yaratmış, bu rəqsin plastik quruluşunu müəyyənləşdirmişdir. Allahın qüdrətinə inanmaqdan imtina etmiş itaətsiz münzəvilər barəsində eşidən Şiva dilənçi görkəmi alıb onların yanına yollanır. Öncədən təhlükə duyan zahidlər iri bir tonqal qalayıb qurbanlar gətirməyə başlayırlar. Elə ki, Şiva tonqala yaxınlaşır, alov içindən bir pələng sıçrayıb bayıra tullanır və tanrının qarşısını kəsir. Şiva pələngi tutub dərisini boğazından çıxarır və onu öz çiyinlərinə salır. Bu dəfə oddan qorxunc bir ilan peyda olur. Şiva gürzəni də boğub öldürür və çiçək hörüyü kimi boynundan asır. Münzəvilər öz məğlubiyyətlərilə razılaşmırlar, ona görə də zahidlər alovdan çox böyük fiziki gücə malik qara cırtdan-pəhləvanı, - Maulyakanı, - tanrı ilə döyüşə çağırırlar. Lakin Şiva cirtdan pəhləvana asanlıqla qalib gəlib onu sol ayağının altına alır və öz möcüzəli rəqsini ifa etməyə başlyır. Münzəvilər Şivanın qüdrətinə ram olurlar. Tanrı da onların günahlarından keçir və söz verir ki, bu rəqsi bir də Çidambaram yaxınlığındakı qızıl dağda adi insanlara göstərsin. Görünür, məhz bu səbəbdən sonralar Hindistanın Mədrəs ştatında yerləşən Çidambaramda Şiva Nataracanın şərəfinə XIII əsr memarları tərəfindən məbəd ucaldılmışdır ki, bu məbədin də daş lövhəcikləri üzərində tanrı Şivanın rəqs pozaları sərgilənmişdir.

"Ülviyyət rəqsi" zamanı Şiva bəşəriyyətin yaradıcısı obrazında çıxış edir. Rəqsi ifa edərkən Şiva ikili (dualistik) görkəmdədir. Onun bir üzü Şivanı, o biri üzü isə tanrıça Şaktini bildirir; Bir qulağında kişi, o birində isə qadın sırgası var. Bu obrazda Şiva dünyada canlı nə varsa, onun mənbəyidir: rəqsi bütün hərəkətlərin başlanğıcıdır, nitqi kainatdakı bütün səslərin ifadəsidir. Öz rəqsilə Şiva yeni dünyanın yaradıcısı, müəlifi qismində çıxış edir. O, şər və nadanlığı məhv edir, ayağının altında tapdalayır, insanları yalançı xülyalardan və emosiyalardan qurtarır.

Bundan başqa tanrıça Kali və Krişnanın rəqsləri də kosmik mənalıdır. Tanrıça Kali (Durqa) öz rəqsilə bildirir ki, əri Şiva ilə vahid bədəndə birləşib və şərə qarşı tükənməz güc əldə edib. Krişnanın birinci rəqsi "Tandava", ikincisi "Nayaki-nayaki bhava", yəni "Məşuqların duyğuları", üçüüncü isə "Maha rasa", yəni "Qüdrətli rəqs" adlanır. İlk rəqsində tanrı Krişna qədim hind maldar tayfalarının müdafiəçisi olub davakar allah obrazında yüzbaşlı ilan Kalinda ilə savaşır. Krişna kəndə, camaata ziyan vurmaq istəyən Kalindanı at kimi minib çapır, onun belində ifadəli bir rəqs göstərir və bununla da özünün şər və zorakılıq, pislik və paxıllıq üzərindəki qələbəsini simvollaşdırır. Çoban Krişnanın ikinci və  üçüncü rəqslərisə insanın qəlbilə ilahi ruhun birgəliyini rəmzləşdirir, obrazlaşdırır. Burada qəşəng Radhanın Krişnaya olan sevgisindən, çoban qızların şən mahnı və rəqslərindən eyhamların, işarələrin dililə "danışırlar". Öz ərlərini Krişnanın çağırışı ilə atıb gəlmiş rəqqasə çoban qızlar insan ruhunun tanrıya qovuşmaq ideyasını simvolik şəkildə təcəssüm etdirirlər. Ancaq bu rəqslərin heç biri öz epik masştabına, məzmun və qayəsinə, mənasına görə Şivanın sakral rəqslərilə eyni bir cərgədə dayana bilməz.

Odur ki, hind klassik rəqsinin əsasını Şiva Nataracanin 108 pozası təşkil edir və hind rəqqaslıq ənənəsi onları "KARANA" adlandırır. "Natyaşastra" risaləsinin estetik qanunlarına müvafiq hər karanada əl və ayaqların vəziyyəti daxil olmaq şərtilə rəqqasın bədəninin mövqeyi (pozası) dəqiq müəyyənləşdirilmişdir. Çidambaram məbədgahından tapılmış həmin bu 108 daş lövhəcik indiyəcən saxlanılmışdır. Onların hər biri sənət nümunəsidir, heykəltaraşlıq incisidir. 108 karananın hər birinin öz adı var: məsələn, "kari hasta" (fil xortumu), "katikçinna" (incə bel), "alata" (fırlanğıc), "harudap-luta" (haruda adlı qartalın uçuşu), "bharamara" (arı), "maya-auralita" (tovuzquşu məlahəti), "harinapluta" (maral uçuşu), "nupura" (zəngli ayaq bilərziyi) və sairə. Hər bir karana başlanğıc pozisyonundan (sthanqa), yerişdən (kari) və jestlərdən (nritta hasta) ibarətdir. Hind rəqqaslıq məktəbi 6 başlanğıc pozisyonunu, 32 davranış-yerişi, 27 jesti fərqləndirir. 2 karananın birgəliyi matrikanı əmələ gətirir. Bu, rəqsin hərəkət vahididir. 6 və ya 8 matrika bir anqaharadır ("anqa" bədən deməkdir, "hara" isə tanrının çoxsaylı adlarından biridir). Risalələr buyurur ki, 32 anhaqara mövcuddur.

Hərflərdən sözlər, sözlərdən ifadə və cümlələr yarandığı kimi rəqqas da karanaların köməyilə müxtəlif kombinasiyalar qurub rəqsin kompozisiya əsasını hazırlayır. Hind rəqqası karanalardan əlavə MUDRAHASTA kimi ifadə sistemlərindən də bəhrələnir. Mudra əl barmaqlarının göstərdiyi fiqur-işarələrin cədvəlidir, siyahısıdır, bu cədvəldə barmağın hər vəziyyəti müəyyən məna bildiricisidir. Hasta isə jestlər sistemidir. Mudra sistemi hind esteti Nandikeşvaranın "Abhinayya Darpana" risaləsində işlənib qruplaşdırılmışdır. Risalənin adını sanskritcədən Avropa dillərinə adətən "Jestlər güzgüsü" kimi çevirirlər. Müstəqil tərcümədə isə "abhinayya" "təqlid", "yamsılama" deməkdir. "Mudra" sözü isə "möhür", "poza", "jest", "ifadə", "növ" kimi mənalandırılır. Həqiqətən, mudra dünyanın çoxçeşidli hadisələrinin, obrazlarının kiçik insan əlinin barmaqlarında zühurudur, onların özünəməxsus möhürüdür. Mudraların köməyilə rəqqas təkcə olayları, məkanı, predmetləri, vəziyyətləri təsvir etməklə, işarələməklə kifayətlənmir; o, həmçinin emosiya və abstrakt anlamları belə bildirməyi bacarır. Mudralar jestlərin oynaq bir "dili"dir. Bu sistem özündə 500 anlam-simvolu ehtiva edir. Karanalardan hər birinin öz adı olduğu kimi hər mudra da bir ad daşıyır. Karanalar ilə mudraların fiqurativ münasibətindən yaranan kombinasiyalar ardıcıllığı həm də personajın psixoloji yaşantılarını, ovqat və fikirlərini də ifadə etməyə qabildir. Məhz bu kombinasiyaların vasitəsilə seyirçi rəqs edən qəhrəmanın "monoloq" və "dialoqlar"ını "oxuya" bilir. Yəni mudra və karanaların köməyilə rəqs mətnə çevrilir, tekstləşir. Bunu başqa cürə də demək mümkündür, mudra və karana dramaturji mətnə plastik görkəm verir.

Mudralar iki növə ayrılır, bir əl üçün olan mudralar, iki əl üçün olan mudralar. Pataka (qələbə, şir, günəş, racə+, ay, dalğa, torpaq), tripataka (səma, okean, maral), ardhaçandra (ay, meditasiya, fil qulağı, güzgü, üz), kapitha (çiçək hörüyü, örtük salmaq, rəqs göstərmək), sarpasirsa (ilan, sıçradılmış su), hamsapaksa (addım, qadın), mrqasirsa (alın, maral, inək), bana (siçan, altı rəqəmi, ox) bir əl üçün mövcud mudralara aiddir. İki əlin barmaqlarının kompozisiyasından yaranan mudralarsa bunlardır: pustpaputa (ehtiram, çiçək bağışlamaq, düyü, meyvə, su vermək), sankh (balıqqulağı, nəfəsli musiqi aləti), işvalinqam (tanrı Şiva, çıraq), pasa (düşmənçilik, ilgək, zəncir), kilaka (sevgililərin söhbəti), alapadma (açılmış şanagüllə).    

Hind rəqqaslıq sənətinin bədii ifadə vasitələri karana və mudralarla bitib tükənmir. Musiqi frazasına uyğun gələcək, onun konkret vizual görkəmi olacaq plastik səhnə obrazının yaradılmasında abhinayya sənətinin imkanları çox genişdir. Emosional vəzəyyətləri dəqiq bildirməkdən ötrü abhinayyanın misli bərabəri yoxdur. Abhinayya himcim (pantomimanın bir təzahür şəkli) sənətidir. Hindistanda himcim kəllənin, göz və qaşların, boynun müxtəlif hərəkətlərindən ibarətdir. Risalələr başın 24 vəziyyətini müəyyənləşdirir: sama – baş tərpənməzdir (qəzəb, hirs, biganəlik, razılıq əlamətidir); adhomuaka – baş qabağa əyilib (kədər, sevinc, həzz bildirir); alokita – çevrə boyunca başın hərlədilməsi (yuxusuzluq, keflilik nişanəsidir); paravritta – baş hər hansı bir tərəfə azacıq əyilib (sevgi ovqatını, rahatlığı rəmzləşdirir) və s.

Abhinayyada gözün bəbək və qapaqları üçün 26 hərəkət qəlibi mövcuddur. Şrinqara baxışı (qaşlar yuxarı dartılıb, göz bəbəkləri bir küncdən başqa küncə sıçrayır) sevgini ifadə edir. Vira baxışı (işıq saçan nəzərlər irəli dikilib) qəhrəmanlıq bildirir. Şanta baxışı (bəbəklər astaca hərəkətdədir) meditasiya obrazıdır.

Qaşların təqdim olunan altı vəziyyətində emosiyalar üç-üç qruplaşdırılır: patita çatılmış qaşlardır, qəzəb, nifrət, inamsızlıq nümayiş etdirir. Qaşlardan biri hilal kimi əyiləndə bu şadyanalıq göstərən kunsitadır. Resita zarafatyana yuxarı qaldırılmış qaşlara deyilir. Boyun hərəkətlərinin sayı isə dörddür: sundari, paravaritta, prakamrita, tiraskina. Deməli, hind teatrının estetik və texniki arsenalı son dərəcə mürəkkəb, mükəmməl və zəngindir.

Bütün bunların hamısı hadisələrin maksimal emosional dolğunluqla əks etdirməkdən ötrüdür. Ritmik başlanğıc himcim səhnələri üçün də son dərəcə vacibdir. Rəqsdə olduğu kimi burada da aktyor musiqi qanunları əsasında davranır. Lakin belə hallarda musiqi səslənməyə də bilər. Aktyor rəqsin sirrlərini gözəl bildiyi kimi abhinayya sənətinin də mahir ustası olmalıdır: o, göz-qaşla "danışmağı", "oxumağı", "rəqs etməyi" bilməlidir. Düzdur, himcimlə rəqqaslıq hər zaman bir-birilə ilişiklidir: onlar ayrılmaz bir tandemdədirlər. Ona görə də rəqqaslıq sənətilə abhinayya həmişə qoşadır, yanbayandır, birlikdədir. Rəqs özünün bütün təzahürlərində himcim sənəti ilə qol-boyun gəzir.

Beləliklə, biz gördük ki, hind ənənəvi teatrının səhnəsində musiqinin, poeziya və rəqsin sintezi özünü ən ali formada, ən yüksək səviyyədə büruzə verir. Risalələr əyani şəkildə göstərir ki, müxtəlif sənət növləri bir-birinə üzvi şəkildə qatışıb estetik hadisə yarada bilirlər. Bu sintezin təbiəti Avropa teatrının sintetikliyindən fərqlənir, ilk növbədə ona görə ki, bu sintez vahid, bölünməz bir tamın ifadəçisidir. Şərqin ənənəvi teatr formalarına xas sintezin hüsnünü öyrənərkən bizə aydın olur ki, "rasa" konsepsiyası təkcə teatrın həndəvərində fırlanmır, boyakarlıq, heykəltaraşlıq, musiqi və memarlığın orbitinə də daxil olur. Boyakarlıqda hər bir rasa rənglə bildirilir: qəhvəyi rəng sevgi rasasıdır, qara – qorxu, ağ – gülməli, boz – patetik, sarı – möcüzə. Bu son qısa haşiyənin məqsədi ondan ibarətdir ki, hind sənət nəzəriyyəsində, hind estetikasında zikr edilən sənət növlərinin pilləvari düzümünün təcrübədə əyaniləşdiyi bir daha görüksün. YII yüz ilin "Vişnudharmattara" adlı musiqi nəzəriyyəsilə bağlı risalədə də yeddipilləli musiqi qammasının, yəni yeddi notun yeddi rənglə (qara, ağ, qəhvəyi, qırmızı, göy, yaşıl, sarı) bağlı olduğu bildirilir. Hind mədəniyyətində sənət növlərinin hamısı universal bir harmoniya vəziyyətində də mövcuddurlar.